ਗੱਲ 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ

ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ‘ਤੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਦੁੱਖਦਾਈ ਭਾਂਬੜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ | ਗੱਲ 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਭਲੇਮਾਣਸ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ “ਸੁਭਾਗ” ਮਿਲਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਨੇ ਭਾਰਤ ਪਾਕ ਵੰਡ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ਤੇ ਹੰਢਾਇਆ ਸੀ | ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਸ਼ਿਨ੍ਨ੍ਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਜੋ-ਮਾਜਰਾ ਤੇ ਦਾਨਾ ਬਡਬਰ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ | ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਡੇਰੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਬਾਪੂ ਜੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਫਿਊਜੀ ਕਿਉਂ ਆਹੰਦੇ ਹਨ ? ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ਪੁੱਤਰ ਰਫਿਊਜੀ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ ਉੱਜੜ ਕੇ ਆਏ ਉਸਨੂੰ ਰਫਿਊਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਫੇਰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਤੁਸੀਂ ਉੱਜੜ ਕੇ ਕਿਉਂ ਆਏ ? ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮਾਤਾ ਕਰਤਾਰ ਕੌਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਮਾਤਾ ਕਰਤਾਰ ਕੌਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ | ਉਹਨਾਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ “ਪੁੱਤ ਮੈਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਹੋਸ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਦੋਂ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ | ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਿਗੁਲ ਵੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ | ਨਗਾਰੇ ਚੋਟ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ | ਸਾਨੂੰ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿਸ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾਇਆ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ | ਉਦੋਂ ਤੇਰਾ ਬਾਪੂ ਛੋਟੀ ਗੜਵੀ ਲੈਕੇ ਗੱਡੀ ਦੇ ਥੱਲੇ ਦੀ ਲੰਘਿਆ ਤਾਂ ਅਚਾਂਨਕ ਗੱਡੀ ਚੱਲਣ ਦੀ ਕੂਕ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਹੌਲ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਏ ਹੋਏ ਸੀ ਉੱਪਰੋਂ ਤੇਰੇ ਬਾਪੂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ | ਮੈਂ ‘ਕੱਲੀ ਚਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਸ੍ਮੇਰ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾ ਗਈ | ਪਰ ਤੇਰਾ ਬਾਪੂ ਬੜਾ ਦਲੇਰ ਦੇਖਿਆ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੜਬੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਕਿਥੋਂ ਲੈਕੇ ਆਏ| ਉਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਬਿੱਟਰੇ ਹੀ ਸਨ | ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚੋਣ ਹੰਝੂ ਵਗ ਰਹੇ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ | ਹਰੇਕ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ‘ਤੇ ਇਹੋ ਸੀ ਕਿ ਪਾਪੀ ਦਰਿੰਦਿਓ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨੋ ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ ? ਭੁੱਖਣ ਭਾਣੇ ਨੇਜਿਆਂ ਤੇ ਟੰਗਾਏ ਸਭ ਭਾਈ ਚਾਰੇ ‘ਕੱਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ ਤੁਸੀਂ ਦੁਸ਼ਮਨ ਕਿਉਂ ਬਣਾਏ ?

ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੀ ਬਜੁਰਗ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੁੜਮ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਸਮੇਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਤੇ ਕੀ ਬੀਤੀ ? ਉਹਨਾਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸਾਡੀ ਕਾਹਦੀ ਜਿੰਦਗੀ | ਇਕੱਠਾ ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਰਾਤ ਕੁਝ ਮਲੰਗ ਦਰਿੰਦੇ ਤੇ ਬਦਮਾਸ਼ ਇਕੱਠੇ ਹੋਕੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਨਾਹਰੇ ਲਾ ਰਹੇ ਸੀ | ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉੱਠਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਬਾਣੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਤਰਾਂ ਤਰਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਸੀ | ਸਾਡੇ ਬੂਹੇ ਆਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਬਾਹਰ ਆ |  ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਆਖਣ ਲੱਗੇ, “ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਚੱਲੇਂਗਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ?” ਤਾਂ ਡਰਦੇ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਕਿ, “ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਤੋਂ ਪੁਛ ਲਵਾਂ | ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਨੇ ਉਸਦਾ ਬੂਹਾ ਖੜਕਾਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਡਰਿਆ ਸਹਿਮਿਆ ਹੋਇਆ ਖੂੰਜੇ ਨਾਲ ਲੱਗਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਉਸ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰਕੇ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਦੂਸਰੀ ਜਗਾਹ ਜਾਣ ਲਈ ਚਾਲੇ ਪਾਤੇ | ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਦਰਤ ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ | ਜੋ ਕੁਝ ਹੋਵੇਗਾ ਠੀਕ ਹੋਵੇਗਾ | ਅੱਗੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਬੰਦੇ ਮਿਲੇ ਉਹਨਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕੌਣ ਹੋ ਤੁਸੀਂ ਕਿਧਰ ਜਾ ਰਹੇ ਓ ? ਤਾਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਚਾਹੇ ਮਾਰੋ ਚਾਹੇ ਛੱਡੋ | ਉਹਨਾਂ ਨੇਕ ਦਿਲ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕੈੰਪ ਵਿੱਚ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ ਉੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਨੇਕਾ ਉੱਜੜੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬੈਠੇ ਸਨ | ਉੱਥੇ ਲੰਗਰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵੀ ਭੋਰਾ ਕੂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੀ | ਪਰ ਗਰਾਹੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੰਘਦੀ | ਬੱਸ ਡਰ ਸੀ ਸਹਿਮ ਸੀ  ਵਿਛੋੜਾ ਸੀ ਤੇ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਦਰਦ ਸੀ | ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਦਿਆ ਸਾਗਰ ਭੱਠਲ ਫੈਜੀ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ |ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਜਿਆਦਾਤਰ ਬਾਰਡਰ ਉੱਪਰ ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਦੱਸਿਆ ਜੋ 1947 ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਜਾਲਮ ਸਨ ਉਹ ਚਾਹੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਸਨ ਉਹ ਸਭ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੋਨੇ ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਸਨ | ਮੈਂ ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਇਆ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ |  ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੀ ਮੇਰਾ ਤਾਇਆ ਸਿਆਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਤੇਲੀਆਂ ਦੀ ਪੱਤੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖੂਹ ਸੀ | ਉਸ ਖੂਹ ਉੱਪਰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੰਜ ਨੌਜਵਾਨ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਕੀ ਨੌਜਵਾਨ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਣਾ ਇਹ ਹਤਿਆਰੇ ਮੇਰੇ ਹੱਥਾਂ ਚੋਂ ਮੇਰੀਆਂ ਧੀਆਂ ਖੋਹਕੇ ਲੈ ਜਾਣਗੇ ਉਸਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪੰਜੇ ਧੀਆਂ ਫੇਰ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਧੱਕਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪ ਵੀ ਖੂਹ ਛਾਲ ਮਾਰ ਗਿਆ | ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਸਾਡੇ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡ ਸਾਹੋਕੇ ਦਾ ਬੰਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਇੱਥੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦੇਣਾ, ਸਾਨੂੰ  ਉੱਜੜਨਾ ਪਵੇਗਾ | ਉਹ ਆਪਨੇ ਬ੍ਲਦ ਤੇ ਬੋਤਾ ਲੈਕੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਮੰਡੇਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਚੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ 350 ਰੁਪਿਆ ਦੇਣਾ ਸੀ ਉਹ ਇਹ ਬੋਝ ਆਪਨੇ ਸਿਰ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲਗਾੜੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਮਿੰਨਤਾਂ ਤਰਲੇ ਕੀਤੇ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਬੋਤਾ ਅਤੇ ਬਲਦ ਚੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇ ਆਉਣ ਦਿਓ ਬਾਅਦ ਚ ਜੋ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਕਰਨਾ ਕਰ ਲੈਣਾ | ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਨਾ ਸੁਣੀ ਉਸਨੂੰ ਬਰਸ਼ੇ ਮਾਰ ਮਾਰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ | ਅਤੇ ਫਿਰ ਨਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ |ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹੀ ਗੁੰਡੇ ਬਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਕਸਰ ਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦੇ ਸੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਸੀ | ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੁੱਟੀਆਂ ਪੱਤਾਂ ਨਹਿਰ ਦਾ ਖਾਇਆ ਬਣਦੀਆਂ ਸਨ | ਨਹਿਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਭਰੀ ਵਗਦੀ ਸੀ | ਸਰਕਾਰ ਨਾਮ ਦੀ ਚੀਜ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੇ | ਚਾਹੇ ਗਾਂਧੀ ਚਾਹੇ ਜਿਨਾਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ ਰਹੇ, ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਹੁਣ ਵੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ |
 

-ਗੁਰਮੇਲ ਪ੍ਰਦੇਸੀ

94635-61911