ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਬਾਰੇ ਨਵੇਂ ਸਵਾਲ 'ਗਵਾਹ ਦੇ ਫ਼ਨਾਹ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ'

ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਾਬਤ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਣਿਆਂ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੀ ਹੈ।ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੱਲੀ ਕਾਲੀ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਨੇ 25,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਗਲ ਲਿਆ ਪੁਲੀਸ, ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਦੇ ਜੋ ਵੀ ਹੱਥੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਖੇਤ ਦੀ ਪਹੀ 'ਚ ਮਿਲਿਆ ਜਾਂ ਕਣਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਟਾਂ 'ਤੇ ਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ਹਰੀਕੇ ਪੱਤਣ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਪਰ ਕੁਝ ਉਹ ਵੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਚਪਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਡਣ ਦੇ ਦਿਨ ਸਹਿਮ ਦੇ ਸਾਏ ਹੇਠਾਂ ਛਿਪਦੇ ਰਹੇ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਕਰਫ਼ਿਊ ਜਾਂ ਆਏ ਦਿਨ ਹੁੰਦੇ ਪੁਲੀਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਬਚੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਜਦ ਕੋਈ ਗੱਲ ਛੇੜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨੀਝ ਲਾ ਕੇ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ  ਕਹਿੰਦਾ ਨਾਵਲ ਅਮਨਦੀਪ ਸੰਧੂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਨਾਮ "ਰੋਲ ਆਫ਼ ਆਨਰ" ਹੈ। ਨਾਵਲ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸੜਕਾਂ, ਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਇੱਕ ਮਿਲਟਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਪਾੜ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਤਰਜ਼ਮਾਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ 'ਗਵਾਹ ਦੇ ਫ਼ਨਾਹ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ' ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। 
ਨਾਵਲ ਦਾ ਪਲਾਟ ਮਿਲਟਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜਦੇ ਕੁਝ ਅੱਲੜ੍ਹ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਮਿਲਟਰੀ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਵਾਲਾ ਦੇ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਅੱਪੂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਤੀਹ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਉਨੀਂਦਰੇ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਬਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਪਏ ਸਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਜਾ ਜੁੜਦੀ ਹੈ।ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਤ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਅਮਨਦੀਪ ਸੰਧੂ ਨੇ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਇਹ ਨਾਵਲ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਮਿਸਾਲ ਹੈ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਨਾਵਲ ਹਰ ਉਸ ਬੰਦੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲੀ ਜਾ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਰੱਖਿਆ।ਜੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਪੁੱਤ ਗਵਾਏ ਤਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਦੋਸਤ ਵੀ ਗਵਾਏ। ਅੱਪੂ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੋਗੇ ਵਰਗੇ ਯਾਰ ਕਦ ਮਿਲਣਗੇ? ਇਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਮਿਲਟਰੀ ਸਕੂਲ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਲਕ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦੇ ਅਹਿਦਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤੰਗੀਆਂ ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕਰਨ ਤੱਕ ਸਕੂਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵੱਖੋ- ਵੱਖਰੇ ਸਬੱਬ ਜੋੜ ਕੇ ਵੇਖਦੇ ਹਨ।ਜੂਨ 1984 ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਹੈ।ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਅੱਪੂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤ ਮੁੰਡੇ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ।ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹਮਲਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਅਸਿਹ ਸੀ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਹੋਂਦ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।ਧਾਰਮਿਕ ਅਕੀਦੇ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਸੀ ਪਰ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਧੱਕਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ।ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਖੂਨੀ ਖੇਡ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਘਰਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।ਉਧਰ ਅੱਪੂ ਦਾ ਦੋਸਤ ਜੋਗਾ, ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੋਗੇ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਨਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਅੱਪੂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਾਕੇ ਨੇ ਡਾਢਾ ਦੁਖੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅੱਪੂ ਸਿਰੋਂ ਰੋਡਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਸਕੂਲ਼ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖੀ ਸੋਚ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਉਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।ਅੱਪੂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਦਲ ਲਈ। ਛੁੱਟੀਆਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੇ ਜਮਾਤੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਨਵੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਪੂ ਲਈ  ਸਹਿਣਾ ਔਖਾ ਸੀ।ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਜਾਮਨੀ ਅੱਪੂ ਦਾ ਜਮਾਤੀ ਲਾਲਟੈਨ ਭਰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਗਾਤਰਾ ਪਾ ਆਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਲੁਕੋ ਕੇ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।ਏ-ਵਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਾਲਟੈਨ ਵਰਗੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਕਾਇਦੇ ਵਿੱਚ ਬੱਝੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦੇ ਪਰ ਉਹ ਬਾਕੀ ਕਸਰ ਕੋਈ ਨਹੀ ਸੀ ਛੱਡਦੇ। ਅੱਪੂ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵੀ ਰੋਡਾ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲਾਲਟੈਨ ਵਰਗੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੇ ਏ-ਵਨ ਲੱਡੂ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲਾਲਟੈਨ ਲੱਡੂ ਨੂੰ ਲੰਡੂ ਸਿੱਖ ਗਰਦਾਨਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਕਿ ਲਾਲਟੈਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸਿੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਲਈ ਗਾਤਰਾ ਪਾਇਆ ਹੋਣਾ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।ਲਾਲਟੈਨ ਨੂੰ ਹਰ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਲਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਗਾਤਰਾ ਪਾ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ।ਸ਼ਾਇਦ ਲਾਲਟੈਨ ਆਪਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸੀਸ ਕਟਵਾਉਣ ਵਰਗੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਜਾਮਨੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਹੀਰੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਲਾਲਟੈਨ ਨੇ 'ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ' ਬਣਨਾ ਨਹੀਂ ਲੋਚਿਆ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਦੇ ਹੀ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ ਸੀ।ਇਹ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਹੀ ਅਸਲੀ ਸਿੱਖ ਸੀ।
ਸਕੂਲ ਦਾ ਮੋਸਟ ਸੀਨੀਅਰ ਕੈਡਿਟ ਬਲਰਾਜ ਜਿਸਨੂੰ ਕਿ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਉਹ ਵੀ 'ਸਿੱਖ ਕਰਵਾਈਆਂ' ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਲਰਾਜ ਨੂੰ ਪੁਲੀਸ ਲੱਭ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਅੱਪੂ ਦਾ ਓਟ ਆਸਰਾ ਸਕੂਲ ਦੀ ਛੱਤ ਹੇਠਾਂ ਲਿਆ ਸੀ।ਬਲਰਾਜ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅੱਖੜ ਅਤੇ ਲਾਲਟੈਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਿਲਟਰੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਹਦੂਦ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਦੂਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੀ ਮੋਟਰ ਉੱਤੇ ਗੁਪਤ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।ਰਿਵਾਲਵਰ ਦੀ ਨੋਕ ਜਦੋਂ ਲਾਲਟੈਨ ਅਤੇ ਅੱਖੜ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਗਏ ਅੱਪੂ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਟਿਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਹਿਮ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।ਇਹ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਰਮਿਆਨ ਨੁਕਸਾਨ ਕਿਸਦਾ ਹੋਇਆ? ਸੰਤਾਪ ਕਿਸਨੇ ਭੁਗਤਿਆ? ਬਲਰਾਜ ਵਰਗਿਆਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਕਿਸਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ? ਡਰ ਅਤੇ ਸਹਿਮ ਨਾਲ ਸਰਾਪੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਦਾ ਚੈਨ ਕੌਣ ਵਾਪਿਸ ਕਰੇਗਾ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਹੀ ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਕੂਲ ਅੰਦਰ ਸੀਨੀਅਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੂਨੀਅਰਾਂ ਦੀ ਰੈਗਿੰਗ ਅਤੇ ਜੂਨੀਅਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਾਲਿਆਂ ਉੱਪਰ ਵੀ ਗਲਬਾ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਲਟੈਨ ਅਤੇ ਅੱਖੜ ਵਰਗਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲੱਡੂ ਅਤੇ ਕੁਲਦੀਪ ਵਰਗਿਆਂ ਨਾਲ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਜਿਸਮਾਨੀ ਸਬੰਧ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੂਰਾ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਲਾਲਟੈਨ ਨੇ ਲੱਡੂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। 
ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਪੇਸ਼ਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 1984 ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸੋਹਣਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਬਾਬਤ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ 'ਗਵਾਹ ਦੇ ਫ਼ਨਾਹ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ' ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕ ਲਈ ਨਵਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਨੇ ਤਰਜ਼ਮਾ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਂਡਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਵੀ ਅਵਤਾਰ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਈਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬਕੌਲ ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਤਰਜ਼ਮਾ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਮੌਕਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਅਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ। ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਨੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਨਾਵਲ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾ ਕਰਕੇ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੀ ਬੋਲੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਦੌਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕਲੰਕ ਵਾਂਗ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਦੌਰ ਕਈਆਂ ਲਈ ਸੱਤ੍ਹਾ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਹੀਲਿਆਂ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਲਈ ਅਣਖ਼ ਅਤੇ ਇੱਜਤ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਦਾ ਤਹੱਈਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈਆਂ ਲਈ ਨੌਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਰੁਤਬਿਆਂ ਦੀ ਚਾਹਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਸੁਨਿਹਰੀ ਸਬੱਬ ਵੀ ਇਹੀ ਦੌਰ ਸੀ। 
ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅੱਪੂ ਕੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਲਰਾਜ ਵਰਗਿਆਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਹੋਣਗੇ ਇਹੀ ਸਾਡੇ ਹੁਣ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਏ-ਵਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਅੱਪੂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰੇ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ " ਅੱਪੂ ਪਰਵਾਹ ਕੌਣ ਕਰਦੈ? ਕੋਈ ਨਜ਼ਰੀਆ ਤੇਰੀ ਕਲਪਨਾ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੀ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਤੂੰ ਕਹਾਣੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖੇਂਗਾ ਜਿਵੇਂ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਪਤੈ।" ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਮਨਦੀਪ ਸੰਧੂ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਿਐ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ।

ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
ਸੰਪਰਕ -94645-10678